Module 3: Dieren in de gemeente
3.2 Diergroepen deel 2 (insecten en andere ongewervelde dieren)
Deel 2 dierenkennis
In deze les duiken we dieper in de wereld van de ongewervelde dieren, met een speciale focus op insecten en andere kleine diersoorten. Hoewel vaak over het hoofd gezien, spelen deze dieren een grote rol in het lokale ecosysteem en hebben zij invloed op zowel de biodiversiteit als het dagelijks leven in gemeenten.
Als dieradviseur krijg je vooral klachten over insecten en andere ongewervelde dieren. Weten wat hun rol is in de ecologie maakt het makkelijker uit te leggen welke maatregelen de gemeente neemt. Of juist niet neemt. We bespreken een gangbare indeling waarbij insecten, spinachtigen en kreeftachtigen aan bod komen. Dit zijn de meest voorkomende dieren in een gemeente waar je als dieradviseur soms mee te maken krijgt.
Indeling diersoorten Insecten en andere ongewervelden
6. Insecten
Gedomesticeerde en wilde insecten
Hoewel bij de meeste mensen insecten niet direct het beeld van een huisdier oproepen, geldt dit voor honingbijen wel. Gehouden door imkers dragen deze gedomesticeerde insecten bij aan de biodiversiteit door planten te bestuiven.
Door inwoners worden insecten vaak als overlast gezien, maar zij vervullen ook belangrijke ecologische functies. Terwijl sommige soorten, zoals bepaalde muggen of vliegen, hinder kunnen veroorzaken, helpen bijen en vlinders groene gebieden te onderhouden en voedselketens te ondersteunen. Als dieradviseur is het van belang om niet alleen naar de negatieve effecten te kijken, maar ook naar de positieve bijdrage van insecten, zodat er evenwichtige maatregelen kunnen worden getroffen die het bredere ecologische plaatje respecteren.
Gedrag
Insecten vertonen een breed scala aan gedragingen die essentieel zijn voor het functioneren van ecosystemen. Zo werken bijen in goed georganiseerde kolonies samen om nectar en pollen te verzamelen, wat leidt tot effectieve bestuiving van bloemen en gewassen. Mieren tonen eveneens indrukwekkende sociale structuren en coördineren complexe taken zoals voedselwinning en nestonderhoud. Vlinders en kevers vertonen opvallende migratie- en schuilgedragingen, waarbij ze reageren op seizoensveranderingen en klimaat.
Deze gedragingen, die variëren per categorie – denk aan de georganiseerde samenleving van sociale insecten zoals bijen en mieren versus de solitair levende vlinders – leveren een waardevolle bijdrage aan de biodiversiteit en het behoud van gezonde ecosystemen.
Voortplanting
De voortplantingsstrategieën van insecten zijn bijzonder divers en zorgen voor een robuuste populatiegroei. Veel soorten, zoals kevers en vlinders, leggen honderden tot duizenden eieren, waardoor ze zich snel kunnen aanpassen aan veranderende omstandigheden. Bijen en mieren kennen ook unieke reproductieve systemen waarin een koningin de hele kolonie beheerst en zorgt voor een gestage aanvoer van nakomelingen. Deze snelle voortplanting versterkt de veerkracht van ecosystemen, doordat insecten een belangrijke schakel vormen in de voedselketen.
Uiterlijk
Het uiterlijk van insecten is buitengewoon divers en functioneel, maar ze hebben één ding met elkaar gemeen: 3 paar poten, oftewel 6 poten. De felle kleuren en patronen van vlinders bieden niet alleen een visueel spektakel, maar helpen ze ook bij camouflage of als waarschuwing voor roofdieren. Kevers, zoals de robuuste lantaarnkever, hebben vaak een harde, beschermende exoskelet dat hen beschermt tegen aanvallen. Bij sociale insecten, zoals bijen en mieren, zorgen specifieke lichaamsstructuren – bijvoorbeeld de gestroomlijnde vleugels van bijen of de lange antennes van mieren – voor efficiënte communicatie en organisatie binnen de kolonie.
Functie
Insecten spelen een veelzijdige rol in het ecosysteem, die verder gaat dan enkel bestuiving. Ze zijn belangrijke afbrekers van organisch materiaal, zoals bladeren, hout en kadavers, waardoor ze bijdragen aan de recyclage van voedingsstoffen en het behouden van de bodemgezondheid.
Vliegende insecten zoals vliegen en kevers helpen bij het opruimen van dode dieren, wat het ontstaan van ziektes voorkomt. Bijen en vlinders zijn, zoals eerder genoemd, essentieel voor de bestuiving van bloemen en gewassen, wat niet alleen belangrijk is voor de natuur, maar ook voor menselijke landbouw. Kwamen ze er niet, zou de biodiversiteit afnemen, en het voedsel van de mens zou schaarser en duurder kunnen worden. Zo dragen insecten op meerdere manieren bij aan het in stand houden van een gezonde en functionele omgeving.
Insecten in de gemeente
In de gemeente komen meldingen binnen over zowel bijen als wespen. Bijen zijn inmiddels algemeen erkend als waardevolle bestuivers die bijdragen aan de groei van planten en gewassen, en zo de biodiversiteit ondersteunen. Wespen daarentegen worden vaak als prikgrage dieren gezien en als overlast beschouwd, waardoor er snel maatregelen worden genomen om hun nesten te bestrijden.
Echter, als dieradviseur kijk je verder dan de overlast. Wespen spelen namelijk ook een belangrijke rol in het ecosysteem, onder andere door het bestrijden van andere insecten en het helpen opruimen van organisch afval (bijvoorbeeld dode vliegen). Door een afweging te maken tussen risico’s voor mensen – zoals steken en verwondingen – en de ecologische toegevoegde waarde, kan ervoor gekozen worden om wespennesten op een diervriendelijke manier te beheren in plaats van te verwijderen of te bestrijden.
7. Spinachtigen
Gedomesticeerde en wilde spinachtigen
Hoewel spinachtigen voor de meeste mensen niet direct als huisdier worden gezien, zijn er wel gedomesticeerde voorbeelden, zoals de vogelspin, die populair is in terraria. Deze dieren komen zowel in gevangenschap als in de natuur voor.
Het verschil tussen hoe mensen reageren op grote(re) spinnen is vaak opvallend. Terwijl huisspinnen meestal onschadelijk zijn en in of rondom woningen hun prooi vangen, zorgen ze vaak voor bezorgdheid bij veel inwoners. Grotere spinachtigen, zoals tarantula’s en vogelspinnen, worden daarentegen door sommige mensen juist als huisdier gehouden.
In de Nederlandse natuur kom je diverse spinachtigen tegen. Zo is de kruisspin (Araneus diadematus) een veelvoorkomend exemplaar in tuinen en bosrijke omgevingen, waar zij met hun opvallende webben een belangrijke rol spelen in het bestrijden van insecten. Daarnaast vind je de huisspin (Tegenaria domestica) die niet alleen in gebouwen, maar ook in de omliggende buitenruimtes voorkomt. Ook zijn er diverse soorten wolfspinnen (familie Lycosidae) en money spiders (familie Linyphiidae) die bijdragen aan de natuurlijke insectenbestrijding in weilanden, parken en tuinen.
Gedrag
Spinachtigen vertonen een breed scala aan gedragingen. Veel huisspinnen zijn solitaire jagers die ’s nachts actief zijn en stilletjes insecten vangen, wat bijdraagt aan het natuurlijk beheersen van insectenpopulaties zoals muggen in en rondom woningen.
Voortplanting
De voortplantingsstrategieën van spinachtigen zijn divers. Huisspinnen leggen vaak eieren in beschermde cocons, waarna de jongen in grote aantallen uitkomen.
Uiterlijk
Spinachtigen onderscheiden zich door hun exoskelet en vaak opvallende patronen. Huisspinnen hebben vaak een ingetogen uiterlijk, met bruine tot grijze tinten die hen helpen bij camouflage. Deze huisspinnen kunnen een spanwijdte bereiken van ongeveer 10 tot 15 centimeter, afhankelijk van de soort en individuele variatie. Niet verwonderlijk dus dat er regelmatig meldingen worden gedaan dat inwoners een vogelspin denken te zien.
Functie
Spinachtigen spelen een belangrijke rol in het ecosysteem. Huisspinnen helpen bijvoorbeeld met het beheersen van insectenpopulaties. Ook het recyclen van organisch materiaal via de afbraak van prooien is een belangrijk aspect van hun ecologische functie.
Spinachtigen in de gemeente
In stedelijke gebieden komen spinachtigen zowel als huisspinnen als gedomesticeerde exotische soorten voor. Als dieradviseur is het belangrijk om te begrijpen dat hoewel sommige inwoners spinachtigen als onhygiënisch of eng ervaren, ook deze dieren hun bijdrage hebben. Verwijderen van spinnen is geen taak van de gemeente. Ontsnapte exotische spinnen leveren wel vaak grote angst op bij buren. De dierenambulance heeft een rol bij het vangen van deze dieren.
8. Kreeftachtigen
Gedomesticeerde en wilde kreeftachtigen
In Nederland komen kreeften in de natuur voor, waaronder inheemse rivierkreeften en krabben. Ook worden bepaalde soorten, zoals rivierkreeften en garnalen, actief gekweekt voor consumptie. Daarbij komt ook de invasieve Amerikaanse (rode) rivierkreeft, die onbedoeld in onze wateren is geïntroduceerd.
Tot de kreeftachtigen behoren onder andere rivierkreeften, krabben, garnalen en kreeften.
Gedrag
Kreeftachtigen vertonen een actief en vaak scharend gedrag. Ze zoeken voortdurend naar voedsel, graven holen in de bodem en bewegen zich over de rivierbedding om organisch afval op te ruimen. Terwijl sommige soorten solitair opereren, kunnen anderen in groepen voorkomen.
Voortplanting
De voortplanting van kreeftachtigen verloopt in het water. Veel soorten leggen eieren in beschermde omgevingen, zoals holtes in de bodem of onder rotsen, waarna de eieren in een relatief korte periode uitkomen. Deze hoge reproductiesnelheid zorgt er in ideale omstandigheden voor dat populaties snel kunnen groeien, wat vooral bij invasieve soorten tot ecologische problemen kan leiden.
Bij de Amerikaanse (rode) rivierkreeft, kan een vrouwtje per legsel doorgaans 200 tot 300 eieren produceren. Als zij twee tot drie legsels per jaar heeft, resulteert dat in een potentieel aantal van 400 tot 900 eieren per jaar. In ideale omstandigheden kan dit leiden tot een exponentiële groei van de populatie, hoewel in de praktijk natuurlijke factoren zoals predatie, voedselbeschikbaarheid en omgevingsomstandigheden deze groei beperken.
Uiterlijk
Kreeftachtigen worden gekenmerkt door een stevig exoskelet, scherpe pincers en antennes. Hun uiterlijk varieert sterk per soort; rivierkreeften hebben vaak een donkerdere kleur met subtiele patronen die hen helpen camoufleren, terwijl krabben vaak bredere, afgeplatte lichamen hebben. Deze uiterlijke kenmerken zijn functioneel, omdat ze bescherming bieden en helpen bij het vastpakken van prooi.
Functie
Kreeftachtigen vervullen diverse ecologische functies. Ze dragen bij aan de recycling van voedingsstoffen door dode organismen en organisch materiaal af te breken en zo de waterkwaliteit te verbeteren. Tegelijkertijd vormen zij een belangrijke voedselbron voor grotere vissen, vogels en andere waterdieren.
Kreeftachtigen in de gemeente
Als dieradviseur in de gemeente kun je meldingen krijgen over de Amerikaanse rivierkreeft. Vaak lopen deze met grote aantallen op straten, naast het water waar zij uitlopen. Waterschappen hebben met het Rijk overleg over goede beheermaatregelen, omdat deze kreeften een aanslag zijn voor de inheemse variant en alle andere (water)dieren.
Praktijkvoorbeeld
In een rustige woonwijk werd een groot wespennest ontdekt in een oude eikenboom vlak bij een speeltuin en een klein park. De aanwezigheid van het nest veroorzaakte al enige tijd overlast bij omwonenden: bewoners merkten dat wespen vaak in de buurt van hun tuin en het speelgedeelte cirkelden, wat leidde tot ongerustheid en enkele kleine steekincidenten.
Om de veiligheid van de inwoners te waarborgen, schakelde de gemeente de hulp in van de Wespenstichting. Samen werd besloten het nest niet te verwijderen, maar te laten hangen. De Wespenstichting legde uit dat wespen een belangrijke ecologische functie vervullen en dat hun nest op zijn natuurlijke plek blijven vaak de voorkeur heeft boven ingrijpende verwijdering, die tot verstoring van de kolonie en daarmee tot agressiever gedrag kan leiden. Daarnaast was het al aan het eind van het seizoen waardoor de overlast niet langer dan 3-4 weken zou duren.
Om de bewoners te waarschuwen en veilig contact met het nest te voorkomen, werden er twee belangrijke maatregelen getroffen:
1. Afzetting op de grond
Rondom de basis van de boom werd een stevig hek geplaatst zodat mensen op veilige afstand konden blijven van de grond waar wespen soms aanwezig waren. Dit hek diende tevens als visuele barrière om nieuwsgierigheid van kinderen en huisdieren te beperken. Er werden waarschuwingsmeldingen (posters) geplaatst met uitleg.
2. Markering van de aanvliegroutes
De natuurlijke vluchtpaden van de wespen werden met opvallende linten afgezet. Deze linten fungeerden als duidelijke waarschuwing voor de inwoners dat het gebied rond het nest actief is en dat men daar alert moet zijn.
Dankzij deze preventieve maatregelen bleef het nest intact en konden de wespen hun belangrijke ecologische rol blijven vervullen. In de daaropvolgende maand werden geen steekincidenten gemeld, en voelden de bewoners zich gerustgesteld door de duidelijke signalering en de professionele aanpak van de Wespenstichting. Wel werd met hen afgesproken dat, mochten er zich alsnog incidenten voordoen, het nest verplaatst zou worden om de veiligheid van de bewoners te waarborgen.
Dit voorbeeld laat zien dat, als je zorgvuldig en met respect voor de dieren handelt, een wespennest dat voor overlast kan zorgen, op een veilige manier in de buurt kan blijven zonder dat bewoners in gevaar komen.
Een opdracht om voor jezelf uit te werken
Hoe ervaar jij de spanning tussen het beschermen van diersoorten als wespen en het garanderen van de veiligheid voor de bewoners? Ben je zelf angstig voor bepaalde dieren (spinnen, wespen, etc) en hoe sta jij tegenover diervriendelijke maatregelen?
Je hoeft deze uitwerking niet in te sturen als huiswerk.