Module 2: Bestuurlijke en organisatorische kennis
2.3 Rol en samenwerking met Waterschappen, Rijkswaterstaat, Staatsbosbeheer
Nederland heeft een complexe bestuurlijke structuur waarin meerdere overheidsorganisaties verantwoordelijk zijn voor waterbeheer, natuurbeheer en ruimtelijke ordening. Naast het Rijk, de provincies en gemeenten spelen ook waterschappen, Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer een rol.
Voor de dieradviseur is het essentieel om te begrijpen hoe deze organisaties werken, welke bevoegdheden zij hebben en hoe zij samenwerken met andere bestuurslagen. Dit helpt bij de uitvoering van dierenwelzijnsbeleid, natuurbescherming en het aanvragen van ontheffingen.
Waterschappen: regionaal waterbeheer en invloed op dieren
In Nederland is het waterbeheer verdeeld over verschillende bestuurslagen, zoals vastgelegd in de Omgevingswet. Samen zorgen de overheden ervoor dat Nederland beschermd blijft tegen wateroverlast en dat water duurzaam wordt beheerd.
Als dieradviseur is het belangrijk te weten welke instantie verantwoordelijk is bij vraagstukken over water en dierenwelzijn, zoals bij overstromingen, watervervuiling of natuurvriendelijke oevers. Binnen gemeenten is vaak een beheerafdeling verantwoordelijk voor water, met contacten bij waterschappen en andere overheden.
Informatie over de Waterschappen
Bestuurslagen waterbeheer
- De Rijksoverheid stelt het nationale beleid op en bepaalt de normen voor waterveiligheid, met name bij primaire waterkeringen zoals dijken en duinen.
- Provincies vertalen dit beleid naar regionale maatregelen en zijn verantwoordelijk voor grondwaterbeheer en de kwaliteit van de bodem.
- Waterschappen houden zich bezig met het dagelijkse beheer van waterkwaliteit en regionale waterkeringen, zoals dijken langs kanalen en kleinere rivieren.
- Gemeenten zijn verantwoordelijk voor het stedelijk grondwaterbeheer en zorgen voor de riolering en de afvoer van regenwater.
Tot slot is een perceeleigenaar zelf verantwoordelijk voor het voorkomen van wateroverlast op eigen terrein. Dit omvat het onderhoud van regenwaterafvoeren, dakgoten en het waterdicht maken van kelders en funderingen.
Waterschappen werken volgens een Legger, een document waarin per gebied is vastgelegd welk type water er is en wie verantwoordelijk is voor het onderhoud. Deze informatie is te vinden op de websites van de waterschappen en is nuttig om te raadplegen bij incidenten of beleidsvraagstukken.
Wat doet een waterschap?
Waterschappen zorgen voor regionaal waterbeheer. Er zijn 21 waterschappen, elk verantwoordelijk voor een specifiek gebied. Hun kerntaken omvatten:
- Waterveiligheid: beheer en onderhoud van dijken en waterkeringen om overstromingen te voorkomen.
- Waterkwaliteit: zuivering van afvalwater en bescherming van aquatische ecosystemen.
- Waterkwantiteit: reguleren van grondwaterstanden en oppervlaktewater om droogte en wateroverlast te beperken.
Hoewel waterbeheer hun primaire taak is, hebben waterschappen ook invloed op dierenwelzijn en natuurbeheer. Dit is zichtbaar bij de aanpak van invasieve soorten, het onderhoud van watergangen en het beheer van watergebonden fauna.
Waterschappen hebben ook een rol bij uitbraken van botulisme en vogelgriep, die vaak leiden tot sterfte van vogels en watervogels. Wateren waar dode dieren worden gevonden vallen meestal onder verantwoordelijkheid van het waterschap, terwijl kadavers op oevers vaak door de gemeente worden opgeruimd. Goede afspraken tussen deze instanties zijn belangrijk voor een heldere communicatie naar inwoners.
Unie van Waterschappen (UvW)
Naast de individuele waterschappen die elk een specifiek gebied beheren, vertegenwoordigt de Unie van Waterschappen (UvW) alle 21 waterschappen op nationaal en internationaal niveau. Zij coördineren beleid en fungeren als belangenbehartiger richting het Rijk, provincies en de EU. De Unie speelt een rol in overleg over thema’s als klimaatadaptatie, waterkwaliteit en biodiversiteit en helpt bij de afstemming van regelgeving en innovaties binnen het waterbeheer.
Voor een dieradviseur is de UvW vooral van belang omdat zij zorgen voor landelijke richtlijnen, bijvoorbeeld over beheer van invasieve exoten of maatregelen rondom faunavriendelijke waterinrichting. Hun standpunten en beleidsadviezen zijn vaak bepalend voor hoe waterschappen omgaan met dierenwelzijn binnen het waterbeheer.
Lees hier het artikel van de NOS over activiteiten van de UvW met betrekking tot bevers: link naar artikel.
De organisatie van het waterschap
Waterschappen zijn zelfstandige overheden die binnen een specifieke regio verantwoordelijk zijn voor het beheer van waterveiligheid, waterkwaliteit en waterkwantiteit. Ze hebben een democratisch bestuur, dat elke vier jaar via waterschapsverkiezingen wordt gekozen. De organisatie van een waterschap lijkt op die van een gemeente of provincie, met een dagelijks en algemeen bestuur en een uitvoerend orgaan.
Bestuurlijke structuur van een waterschap
Dijkgraaf
De dijkgraaf is de voorzitter van het waterschap en vergelijkbaar met een burgemeester in een gemeente. Hij of zij heeft geen stemrecht, maar speelt een belangrijke rol als boegbeeld en coördinator van het bestuur. De dijkgraaf wordt benoemd door de Kroon (de koning en ministers) en heeft een ambtstermijn van zes jaar.
Algemeen Bestuur
Dit is vergelijkbaar met de gemeenteraad en wordt elke vier jaar gekozen tijdens de waterschapsverkiezingen. Het algemeen bestuur stelt het beleid vast en controleert de uitvoering door het dagelijks bestuur.
Dagelijks Bestuur
Dit is het uitvoerende orgaan van het waterschap en vergelijkbaar met het college van B&W in een gemeente. De leden van het dagelijks bestuur worden gekozen uit het algemeen bestuur en hebben specifieke portefeuilles, zoals waterkwaliteit of dijkbeheer.
Ambtelijke organisatie
Net als bij gemeenten en provincies hebben waterschappen een ambtelijke organisatie met beleidsadviseurs, ingenieurs en toezichthouders die de dagelijkse uitvoering van het waterbeheer verzorgen.
Handhaving en toezicht
Waterschappen hebben eigen toezichthouders en handhavers die ervoor zorgen dat waterwetgeving wordt nageleefd. Dit betreft onder andere:
- Controle op lozingen van vervuild water in sloten en rivieren.
- Handhaving op het onderhoud van dijken en watergangen door boeren en andere grondeigenaren. De gemeente kan ook grondeigenaar zijn en door de waterschappen tot actie worden geroepen. Dit is bijvoorbeeld het geval als dicht bij een dijk veel mollen of konijnen hun holen graven waardoor de dijk mogelijk instabiel wordt.
- Toezicht op het naleven van peilbesluiten, waarbij het waterpeil in een gebied binnen de vastgestelde grenzen moet blijven.
Bij ernstige overtredingen kunnen boetes of herstelmaatregelen worden opgelegd. Soms werken waterschappen samen met andere handhavingsinstanties, zoals de politie of omgevingsdiensten, om milieudelicten aan te pakken.
Praktijkvoorbeeld rivierkreeft
De rode Amerikaanse rivierkreeft heeft zich explosief verspreid in Nederland en veroorzaakt problemen voor de waterhuishouding. Deze kreeften:
- Ondergraven oevers en dijken, wat kan leiden tot instortingen.
- Vormen een bedreiging voor inheemse waterdieren, zoals kikkers en vissen.
- Verslechteren de waterkwaliteit, doordat ze waterplanten opeten en het ecosysteem verstoren.
Waterschappen werken samen met het Rijk en provincies om beheerstrategieën te ontwikkelen, zoals:
- Vangstprogramma’s om de populatie onder controle te houden.
- Stimuleren van natuurlijke vijanden, zoals reigers en snoeken.
- Regulering van handel en verspreiding, om verdere uitbreiding te voorkomen.
Als dieradviseur kun je te maken gaan krijgen met inwoners die meldingen doen van rivierkreeften die op straten en stoepen lopen. Een gemeente mag hier niet op ingrijpen, een waterschap ook vaak niet. Er lopen wel vanuit het rijk en vanuit de waterschappen zelf verschillende onderzoeken. Lees hier bijvoorbeeld wat het Waterschap van Delfland onderneemt: Rivierkreeften: onderzoek en maatregelen – Delfland
Rijkswaterstaat: landelijk waterbeheer en infrastructuur
Rijkswaterstaat is de uitvoeringsorganisatie van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) en heeft tot taak het beheer van wegen, rivieren, grote wateren en de kustlijn.
Dit betekent dat hun werk direct invloed heeft op dierenwelzijn, natuurbeheer en ecologische verbindingen. Voor een dieradviseur is het essentieel om te weten hoe Rijkswaterstaat functioneert en waar deze organisatie verantwoordelijk voor is, vooral bij situaties waarin infrastructuur en natuur elkaar raken.
Informatie over Rijkswaterstaat
Wat doet Rijkswaterstaat?
Rijkswaterstaat heeft een breed takenpakket gericht op infrastructuur en waterbeheer.
De organisatie zorgt voor:
- Wegbeheer: onderhoud en veiligheid van snelwegen (A-wegen) en sommige N-wegen.
- Waterbeheer: regulering van waterstanden in de grote rivieren, meren en kustgebieden.
- Natuurbeheer: aanleg en onderhoud van ecologische verbindingen en bescherming van natuur bij infrastructuurprojecten.
- Kust- en dijkversterking: bescherming van Nederland tegen overstromingen door het versterken van dijken en zandmotoren langs de kust.
De organisatie van Rijkswaterstaat
Rijkswaterstaat is een grote overheidsorganisatie met een hiërarchische structuur. De organisatie bestaat uit centrale directies en regionale diensten, die verantwoordelijk zijn voor het beheer van specifieke gebieden.
- Hoofdingenieur-directeuren (HID’s) leiden de regionale diensten en zijn verantwoordelijk voor de uitvoering van beleid in een bepaald gebied.
- Specialistische afdelingen houden zich bezig met waterveiligheid, natuurbeheer en infrastructuurplanning.
- Uitvoeringsteams werken in de praktijk aan het onderhoud van wegen, wateren en natuurprojecten.
Rijkswaterstaat heeft ook toezichthouders en handhavers die zorgen voor naleving van wetten en regels, zoals:
- Controle op lozingen in grote rivieren en meren.
- Handhaving op het onderhoud van waterkeringen en oevers.
- Toezicht op de aanleg van ecoducten en faunapassages langs wegen.
Bij overtredingen kan Rijkswaterstaat boetes opleggen of herstelmaatregelen eisen.
Unie van Waterschappen en samenwerking met Rijkswaterstaat
Rijkswaterstaat werkt nauw samen met waterschappen en de Unie van Waterschappen (UvW). Terwijl waterschappen zich richten op regionale waterwegen en dijken, beheert Rijkswaterstaat de grote rivieren en kustgebieden. Dit betekent dat ze gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor:
- Waterkwaliteit en ecologisch waterbeheer, bijvoorbeeld bij de aanleg van natuurvriendelijke oevers.
- Bestrijding van invasieve exoten, zoals de rode Amerikaanse rivierkreeft.
- Aanpak van wateroverlast en hoogwaterbescherming, waarbij natuur en dierenwelzijn worden meegenomen in de plannen.
Wie is verantwoordelijk voor welke wegen?
De verdeling van verantwoordelijkheden voor de verschillende stukken asfalt is ook weer niet eenduidig belegd.
- Rijkswaterstaat is verantwoordelijk voor de hoofdwegen (A- en sommige N-wegen).
- Provincies beheren provinciale wegen (grotendeels N-wegen).
- Gemeenten zijn verantwoordelijk voor lokale wegen en stedelijk waterbeheer, waaronder riolering en stedelijke watergangen.
Op de wegbeheerderskaart is te zien wie welke weg beheert. Alle wegen van Nederland zijn erin opgenomen. Je vindt deze kaart hier: Wegbeheerders
Wie is verantwoordelijk bij aangereden of loslopende dieren?
Zoals je ziet in de onderstaande afbeelding, is het wegbeheer heel complex en daarom ook voor inwoners niet altijd even duidelijk wie verantwoordelijk is voor het afhandelen van een aanrijding met een dier of een loslopend dier langs de weg. Dit hangt af van het type weg en de verantwoordelijke beheerder:
- Rijkswegen (A- en sommige N-wegen) → Rijkswaterstaat is zelf verantwoordelijk voor het opruimen van kadavers en kan bij gewonde dieren een jachtopzichter of wildopvang inschakelen.
- Provinciale wegen (grotendeels N-wegen) → De provincie is verantwoordelijk voor het beheer en de afhandeling van meldingen over aangereden dieren.
- Gemeentelijke wegen → De gemeente is verantwoordelijk en dient te zorgen voor een contract met een dierenambulance.
In de praktijk kunnen hier misverstanden over ontstaan. Bewoners die een aangereden of loslopend dier melden, worden soms van de gemeente naar Rijkswaterstaat of zelfs naar het waterschap gestuurd, terwijl dierenambulances niet altijd uitrukken voor dieren op wegen die niet onder de gemeente vallen. Dit kan leiden tot situaties waarin een gewond dier te lang blijft liggen of onnodig lijden wordt verlengd. Maar ook voor veel onbegrip en frustratie bij inwoners die de moeite nemen om te bellen en steeds doorverwezen worden.
Als dieradviseur is het belangrijk om te weten hoe de gemeente is georganiseerd rondom dieren op de weg en wie de juiste instanties zijn voor afhandeling. Dit voorkomt verwarring en zorgt ervoor dat meldingen van inwoners effectief en diervriendelijk worden afgehandeld. Deze informatie kan bijvoorbeeld op de gemeentelijke website worden gezet en doorgegeven worden aan het Klant Contact Centrum van de gemeente.
Natuurbescherming en -herstel (inclusief video)
Hoewel Rijkswaterstaat primair gericht is op infrastructuur en waterveiligheid, hebben hun werkzaamheden grote impact op dieren en ecosystemen.
Om de negatieve effecten van wegen op dieren te verminderen, legt Rijkswaterstaat ecoducten, faunapassages en vismigratieroutes aan. Dit zijn speciale overgangen of doorgangen voor dieren die:
- Verbindingen tussen natuurgebieden herstellen, zodat dieren veilig wegen en waterwegen kunnen oversteken.
- Dierlijke slachtoffers op de weg verminderen, door natuurlijke corridors aan te leggen.
- Migratie van vissen en amfibieën mogelijk maken, door vistrappen en onderdoorgangen.
Interessante video over taken Rijkswaterstaat irt dieren:
Praktijkvoorbeeld
Een voorbeeld voor samenwerking tussen gemeenten en Rijkswaterstaat, is de aanleg van een broedponton in de buitenhaven bij de sluizen van Terneuzen. De binnenstad van Terneuzen kampte jarenlang met overlast van op daken broedende visdieven.
In 2022 hebben Rijkswaterstaat, de Provincie Zeeland en de Gemeente Terneuzen gezamenlijk een drijvend broedplatform gerealiseerd. Dit ponton, samen met een bestaand broedeiland, bood tijdens het broedseizoen onderdak aan tientallen visdieven en meeuwen, waardoor de overlast in de binnenstad aanzienlijk verminderde.
Deze samenwerking toont aan hoe gezamenlijke inspanningen kunnen leiden tot zowel natuurbehoud als verbetering van de leefbaarheid voor omwonenden.
Meer informatie: Broedeiland voor visdiefjes van Terneuzen
Staatsbosbeheer: natuurbeheer en invloed op dierenwelzijn
Staatsbosbeheer is een zelfstandige organisatie in opdracht van het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur (LVVN) en beheert een groot deel van de Nederlandse natuurgebieden. De organisatie speelt een belangrijke rol in natuurbehoud, faunabeheer en ecologisch herstel. Hun werk heeft directe invloed op dierenwelzijn, biodiversiteit en de balans tussen mens en natuur.
Voor een dieradviseur is het belangrijk te begrijpen waar Staatsbosbeheer verantwoordelijk voor is en hoe de organisatie samenwerkt met gemeenten en andere overheden.
Informatie over Staatsbosbeheer
Wat doet Staatsbosbeheer?
Staatsbosbeheer beheert ruim 270.000 hectare natuur in Nederland, waaronder bossen, duinen, moerassen en heidegebieden.
Hun belangrijkste taken zijn:
- Natuurbeheer: behoud en herstel van diverse ecosystemen, zoals bossen, duinen en wetlands.
- Faunabeheer: reguleren van populaties van wilde dieren, zoals edelherten, wilde zwijnen en bevers.
- Recreatie en educatie: beheer van wandel- en fietspaden en het bieden van natuureducatie.
- Biodiversiteitsherstel: herintroductie van verdwenen diersoorten en bescherming van kwetsbare flora en fauna.
Hoewel Staatsbosbeheer zich richt op natuurbehoud, heeft hun beleid soms impact op dieren, bijvoorbeeld bij het afschieten van dieren om populaties te reguleren of bij begrazingsprojecten.
De organisatie van Staatsbosbeheer
Staatsbosbeheer heeft een professionele ambtelijke structuur en werkt samen met verschillende overheidslagen en maatschappelijke organisaties.
De organisatie is onderverdeeld in:
- Regiodirecties: verantwoordelijk voor natuurbeheer in specifieke gebieden.
- Beheerteams: zorgen voor het dagelijkse onderhoud van bossen, wateren en natuurgebieden.
- Ecologische experts: adviseren over biodiversiteitsbeheer, diersoorten en natuurontwikkeling.
Daarnaast heeft Staatsbosbeheer handhavers die toezien op de naleving van natuurbeschermingsregels. Zij werken nauw samen met BOA’s, de politie en de provincie bij overtredingen zoals stroperij of illegale houtkap.
Natuurbescherming en -herstel
Staatsbosbeheer zet zich in voor natuurbescherming en het versterken van de biodiversiteit door projecten zoals:
- Herintroductie van diersoorten, zoals de terugkeer van de otter en het versterken van konijnenpopulaties.
- Beheer van natuurgebieden met begrazing, waarbij grote grazers zoals Schotse hooglanders worden ingezet.
- Herstel van natte natuurgebieden, zoals veengebieden en moerassen, om kwetsbare ecosystemen te behouden.
Wie is verantwoordelijk voor welke wegen?
Samenwerking met gemeenten en andere instanties
Staatsbosbeheer werkt intensief samen met:
- Provincies, die verantwoordelijk zijn voor het verlenen van vergunningen voor faunabeheer en natuurprojecten.
- Gemeenten, die betrokken zijn bij natuurontwikkeling en recreatieprojecten in stedelijke gebieden.
- Waterschappen en Rijkswaterstaat, bijvoorbeeld bij natuurontwikkeling langs rivieren en het herstel van natte natuurgebieden.
De gebieden, paden en wegen in de natuurgebieden worden beheerd door Staatsbosbeheer. Zij werkt samen met jagers of natuurorganisaties voor het afhandelen van aangereden dieren.
Als dieradviseur kun je te maken krijgen met Staatsbosbeheer bij vraagstukken over natuurinrichting, herintroductie van dieren of het beheer van overlastgevende wilde dieren.
Praktijkvoorbeeld: herintroductie konijnen in duingebieden
Konijnen spelen een belangrijke rol in duinlandschappen, maar hun populaties zijn sterk afgenomen door ziektes zoals myxomatose en RHD. Dit had grote gevolgen voor de duinnatuur, omdat konijnen zorgen voor open zandige gebieden waar specifieke planten en insecten van afhankelijk zijn.
Samen met gemeenten en natuurorganisaties heeft Staatsbosbeheer een project opgezet waarbij:
- Verweesde konijnen uit wildopvangcentra gecontroleerd werden uitgezet in natuurgebieden.
- Beschermde gebieden werden ingericht, zodat konijnenpopulaties konden herstellen.
- Monitoring plaatsvond, om te zien of de herintroductie succesvol was.
Dit project laat zien hoe samenwerking tussen natuurbeheer, gemeenten en dierenopvang kan bijdragen aan biodiversiteitsherstel.
Een opdracht om voor jezelf uit te werken
Een inwoner heeft een klacht ingediend bij de gemeente nadat hij twee uur in de regen heeft gewacht bij een aangereden haas, zonder dat een instantie kon komen helpen. De haas is ter plekke overleden. De inwoner voelt zich in de steek gelaten en verwijt de gemeente het gebrek aan een duidelijke afhandeling. De klacht is nu bij jou als dieradviseur terechtgekomen.
Vraag:
Hoe zou je deze situatie aanpakken? Welke stappen onderneem je om de klacht serieus te nemen en een structurele oplossing te vinden? Wat doet deze situatie met jou persoonlijk, en hoe zorg je ervoor dat inwoners in de toekomst niet meer van het kastje naar de muur worden gestuurd bij meldingen over aangereden dieren?
Je hoeft deze uitwerking niet in te sturen als huiswerk.