In deze les gaan we in op het probleem van zwerfdieren en gedumpte huisdieren in de openbare ruimte. Vaak denken mensen bij zwerfdieren meteen aan katten en honden, maar ook andere (huis)dieren kunnen op straat belanden; soms ontsnapt, soms bewust achtergelaten.

Herkennen van zwerfdieren

In de openbare ruimte kunnen allerlei gehouden diersoorten rondzwerven. Denk aan tamme konijnen in een park, loslopende kippen of hanen in woonwijken, gedumpte tamme ganzen bij vijvers, losgelaten sierduiven of parkieten, waterschildpadden in sloten en zelfs exotische huisdieren zoals tamme ratten of slangen​. Zulke dieren zijn vaak herkenbaar omdat ze afwijkend gedrag of uiterlijk vertonen vergeleken met wilde dieren. Een wit konijn op een grasveld valt op tussen wilde bruine konijnen, en een kleurrijke siervogel of duif met een pootring duidt op een ontsnapt huisdier.

Voorbeelden van herkenning:

• Tamme konijnen hebben vaak geen schutkleur en scharrelen onhandig rond – ze weten niet goed hoe ze voedsel in het wild moeten vinden.
• Loslopende kippen in het openbaar zijn vrijwel zeker afkomstig van uitzetting of ontsnapping. Deze komen in het wild niet voor.
• Tamme ganzen (ook wel boerenganzen, parkganzen, soepganzen) zie je in parken; ze zijn vaak groter of anders gekleurd dan wilde ganzen (wit met allerlei grijs variaties) en vaak erg benaderbaar door mensen.
• Waterschildpadden in Nederlandse sloten zijn altijd gedumpte ex-huisdieren, omdat geen enkele waterschildpad van nature in Nederland voorkomt​.
• Hetzelfde geldt voor sierduiven: een duif met opvallende pluimen of kleuren kan een verdwaalde postduif of sierduif zijn.

Melding en opvang van zwerfdieren

Wanneer een zwerfdier wordt aangetroffen, is de eerste stap melding maken. In de praktijk wordt vaak direct contact opgenomen met de dierenambulance, die vervolgens een opvanglocatie inschakelt. Afhankelijk van de situatie wordt afgesproken hoe het dier wordt opgehaald: soms brengt de vinder het dier zelf naar het asiel, maar meestal komt een medewerker van de dierenambulance of een vrijwilliger in actie.

Bij het opvangadres wordt het dier gecontroleerd op identificatie, zoals een chip of pootring. Als de eigenaar te achterhalen is, wordt deze direct geïnformeerd. Ook worden gevonden dieren geregistreerd in systemen zoals Amivedi, zodat vermiste en gevonden dieren sneller kunnen worden herenigd. Intussen krijgt het dier tijdelijk onderdak, voeding en eventuele medische zorg.

De gemeente heeft hierbij een wettelijke opvangplicht: gezelschapsdieren die zwerven moeten
14 dagen worden opgevangen, zoals vastgelegd in het Burgerlijk Wetboek (Boek 5, artikel 8 lid 3). Tijdens deze termijn treedt de burgemeester formeel op als eigenaar namens de gemeente. Meldt de oorspronkelijke eigenaar zich, dan kan het dier terug – vaak na vergoeding van gemaakte kosten. Meldt niemand zich binnen de termijn, dan beslist de burgemeester (in de praktijk het asiel) over herplaatsing of een andere oplossing.

Deze regeling geldt alleen voor gehouden dieren, zoals huisdieren en hobbydieren. In de praktijk komt het echter regelmatig voor dat het duidelijk is dat een dier is gedumpt. Denk aan een doos met konijnen in een plantsoen, sierkippen of hanen die loslopen in een woonwijk, of waterschildpadden in een vijver. Bij dit soort gevallen is vaak bij voorbaat al duidelijk dat er geen eigenaar in beeld is of zal komen. Toch wordt in veel gemeenten uit voorzorg de wettelijke bewaartermijn van 14 dagen gehanteerd. Formeel wordt het dier dan beschouwd als een gevonden gezelschapsdier waarvan de eigenaar onbekend is, en treedt de burgemeester op als tijdelijk eigenaar. Dit biedt rechtszekerheid en voorkomt discussie over de bevoegdheid om verdere stappen te zetten, zoals herplaatsing of medische zorg. Ook geeft het ruimte om – indien nodig – het dier alsnog terug te geven aan een eigenaar die zich onverwacht meldt. Voor dieren waarbij het eigenaarschap onduidelijk is, zoals kippen of konijnen in een park, zorgt deze werkwijze voor een zorgvuldige en juridisch verantwoorde behandeling.

Gevolgen voor het welzijn van de dieren

Waarom is zwerven schadelijk voor gehouden dieren? Huisdieren zijn doorgaans afhankelijk van mensen voor voeding, huisvesting en medische zorg. Wanneer ze aan hun lot worden overgelaten in de openbare ruimte, ontstaan al snel welzijnsproblemen:

Canadese ganzen met steukvleugels (angel wings). Foto: Dierenambulance Zuid-Holland-Zuid

Kortom, het dierenwelzijn van zwerfdieren is meestal slecht. Wat voor omstanders soms “zielig uitziende dieren” zijn, zijn voor het dier zelf levensgevaarlijke situaties. Als dieradviseur is het belangrijk dit uit te leggen aan mensen: een gedumpt huisdier “zijn vrijheid geven” is in feite vaak een doodvonnis​. Het dier is beter af in een opvang of nieuw thuis, ook al denken sommige mensen dat vrij rondlopen “natuurlijker” zou zijn.

Gevolgen voor de omgeving en biodiversiteit

Zwerfdieren brengen niet alleen risico’s mee voor henzelf, maar ook voor de omgeving waarin ze terechtkomen.

• Sommige soorten kunnen zich vestigen in parken, natuurgebieden of stadsrandzones. Daar verdringen ze inheemse soorten of veroorzaken ze structurele schade aan het lokale ecosysteem. Verwilderde konijnen graven holen op kwetsbare dijken, sierduiven concurreren met stadsduiven om nestplekken, en waterschildpadden eten jonge amfibieën en vissen, waardoor natuurlijke voedselketens worden verstoord.
• Ook komt het voor dat verwilderde tamme dieren zich voortplanten met inheemse soorten – bijvoorbeeld tamme eenden met wilde eenden – wat leidt tot hybride dieren met minder geschikte overlevingskenmerken. Dit fenomeen, ook wel faunavervalsing genoemd, tast de genetische integriteit van oorspronkelijke soorten aan. Bij postduiven en stadsduiven is bijvoorbeeld nauwelijks nog onderscheid te maken, en ook bij ganzen en parkieten komen inmiddels mengvormen voor.
• In sommige gevallen kunnen verwilderde exoten (zoals schildpadden of slangen) bovendien invasief gedrag vertonen: ze vestigen zich, planten zich voort en nemen blijvend ruimte in binnen een leefgebied, met blijvende gevolgen voor flora en fauna.
• Deze ecologische druk wordt nog versterkt door het feit dat zwerfdieren vaak geen natuurlijke vijanden hebben in de omgeving waar ze belanden.
• Bij een uitbraak van vogelgriep geldt landelijk een verplichte ophok- en afschermplicht voor gehouden pluimvee, waaronder ook kippen en tamme eenden vallen. Omdat de gemeente formeel als eigenaar wordt gezien van zwervende dieren waarvoor nog geen particuliere eigenaar bekend is, rust deze verplichting ook op de gemeente. Dit betekent dat de gemeente verantwoordelijk is voor het treffen van passende maatregelen om deze dieren te beschermen. In de praktijk houdt dit in dat zwerfdieren zoals loslopende kippen of eenden moeten worden afgevangen en op een veilige, afgeschermde plek ondergebracht, zodat besmetting met vogelgriep wordt voorkomen.

 Als dieradviseur is het belangrijk om ook dit perspectief mee te nemen in beleidsadvisering: zwerfdieren zijn niet alleen een welzijnsvraagstuk, maar ook een natuur- en biodiversiteitsprobleem.

Weerstand en emoties in de buurt

Niet iedereen is blij als zwerfdieren worden weggehaald. In veel buurten zijn er inwoners die zwerfdieren gaan voeren en verzorgen, vanuit goede bedoelingen. Ze raken emotioneel gehecht aan de dieren – de zwerfkat die elke dag komt eten, de eenden en kippen in het plantsoen die ze brood brengen, of de tamme ganzen bij de vijver die een naam hebben gekregen. Deze betrokkenheid kan botsen met het officiële beleid om zwerfdieren te vangen en onder te brengen.

Waarom weerstand? Voor deze dierenvrienden horen de dieren bij de buurt. Ze zien bijvoorbeeld een groepje kippen scharrelen en genieten daarvan. Het idee dat de dierenambulance de kippen komt vangen en mogelijk laat inslapen, kan voor hen onacceptabel zijn. Soms wantrouwen ze de bedoelingen van de gemeente of opvang (“ze maken ze vast dood”). Dit leidt tot protesten of tegenwerking bij vangacties. Het komt zelfs regelmatig voor dat de politie betrokken wordt bij afvangacties om inwoners op afstand te houden die dreigen met geweld.

Omgaan met emoties

Als dieradviseur moet je zowel de zorgen om het dier als de gevoelens van buurtbewoners serieus nemen. Enkele tips om met weerstand om te gaan:

Emotionele betrokkenheid is dus een factor om rekening mee te houden in beleid rond zwerfdieren. In extreme gevallen kunnen conflicten ontstaan tussen inwoners onderling of tussen inwoners en overheid. Soms moeten dieren zelfs verwijderd worden onder begeleiding van de politie omdat inwoners dreigen met geweld. In de praktijk is gebleken dat open overleg en zoeken naar diervriendelijke oplossingen (zoals herplaatsen) veel tegenstand wegneemt.

Dumpen van huisdieren: wet en gevolgen

Het moedwillig dumpen (in de steek laten) van een huisdier is in Nederland strafbaar. De wet beschouwt dit als een vorm van dierenmishandeling​.

Organisatie, kosten en verantwoordelijkheden

Zwerfdierenzorg vereist samenwerking tussen verschillende partijen. De gemeente is wettelijk verantwoordelijk voor de eerste 14 dagen opvang, meestal uitgevoerd via contracten met dierenasielen en dierenambulances. Voor deze periode wordt een vergoeding betaald per dier of per jaar. In de praktijk blijven veel dieren echter langer in de opvang – zeker als het gaat om moeilijk herplaatsbare of exotische dieren.

Sommige dieren, zoals invasieve waterschildpadden, kunnen niet meer terug de natuur in of herplaatst worden. Deze dieren brengen de rest van hun leven door in gespecialiseerde opvanglocaties. Omdat ze vaak niet meer verkocht of verplaatst mogen worden, nemen ze structureel ruimte in. Dit brengt hoge opvangkosten met zich mee. Gemeenten kunnen overwegen om dit soort opvangen financieel te ondersteunen, bijvoorbeeld via een subsidie of projectbijdrage.

Dierenambulances handelen meldingen af, vervoeren de dieren en werken samen met opvanglocaties. Vrijwilligers en organisaties als Amivedi ondersteunen bij registratie en hereniging van dieren met hun eigenaar. Asielen verzorgen medische controle, voeding en herplaatsing, en worden deels gefinancierd via gemeentelijke bijdragen, adoptiebedragen en donaties.

Als dieradviseur is het belangrijk dit speelveld te kennen. Je helpt de gemeente bij het maken van goede afspraken, het opstellen van beleid en het inschatten van de kosten. Ook kun je wijzen op de noodzaak van preventie (voorlichting, chipacties, castratieprojecten) om de instroom van zwerfdieren te beperken.

Grootschalige dierproblemen: maatschappelijke weerstand en duurzame oplossingen

Bij het oplossen van problemen met grotere groepen dieren kiezen gemeenten regelmatig voor een snelle, goedkope oplossing zoals het laten afvangen en vergassen van dieren – vaak uitgevoerd door commerciële partijen zoals Duke. Hoewel deze aanpak in eerste instantie praktisch lijkt, roept ze bij inwoners vaak maatschappelijke verontwaardiging op. Dit geldt vooral wanneer het gaat om herkenbare of zichtbare dieren zoals ganzen, kippen of duiven.

De meest diervriendelijke en duurzame oplossing is het vangen en herplaatsen van de dieren bij erkende opvangcentra of geschikte locaties, mits de omstandigheden dit toelaten. Deze aanpak kost wellicht meer tijd en middelen, maar voorkomt reputatieschade voor de gemeente en draagt bij aan draagvlak binnen de gemeenschap.

Uiteindelijk draait een goede aanpak om het maken van zorgvuldige afwegingen: tussen kosten en kwaliteit, tussen snelheid en draagvlak, tussen individuele situaties en structurele oplossingen. Daarbij zijn ook heldere communicatie en actieve voorlichting onmisbaar. Door inwoners goed te informeren – bijvoorbeeld over waarom dieren worden afgevangen en waar ze terechtkomen – kan onbegrip worden voorkomen. Ook moet duidelijk worden gemaakt dat herplaatste dieren niet opnieuw in de openbare ruimte mogen worden uitgezet.

Kortom: goed beleid begint bij een doordachte aanpak, gebaseerd op dierenwelzijn, duidelijke verantwoordelijkheden en open communicatie met de samenleving. Alleen dan ontstaat er vertrouwen én een oplossing die werkt – voor mens én dier.