Wanneer steden uitbreiden, moeten vaak natuurlijke gebieden wijken voor woonwijken, bedrijven of wegen. Hierdoor gaan leefgebieden (habitats) van planten en dieren verloren of raken ze versnipperd in kleine stukjes. In Nederland zijn door verstedelijking en de aanleg van infrastructuur veel natuurgebieden versnipperd geraakt.

Dieren hebben doorgaans voldoende aaneengesloten leefruimte nodig om voedsel te vinden, een partner te zoeken en zich voort te planten. Als hun leefgebied versnipperd is in geïsoleerde stukken, wordt het voor soorten lastiger om te overleven. De samenhang tussen leef-, foerageer- en rustgebieden is van groot belang – verstoring of onderbreking daarvan vermindert het voortplantingssucces van soorten.

Een praktisch gevolg is dat sommige wilde dieren uit het gebied verdwijnen of dat populaties op den duur uitsterven als ze geen verbinding meer hebben met andere groepen.

Menselijke productie en consumptie zorgen voor vervuiling die ecosystemen aantast. Denk aan uitlaatgassen, afvalwater en industriële emissies.

Een actueel probleem is de overmatige uitstoot van stikstofverbindingen (o.a. uit verkeer, landbouw en hondenpoep) die neerslaan in de natuur. Dit leidt tot verzuring van de bodem en overmatige voedingsstoffen (eutrofiëring) in water, waardoor bepaalde planten gaan domineren en kwetsbare inheemse planten verdwijnen.

Een voorbeeld: door te veel nutriënten groeien er op verrijkte bodems vooral brandnetels en grassen, die meer voedingsstoffen verdragen, terwijl zeldzamere kruiden verdwijnen. Zelfs iets ogenschijnlijk onschuldigs als hondenpoep draagt hieraan bij: de stikstof in hondenuitwerpselen bemest de grond lokaal zo sterk dat brandnetels welig tieren en andere planten geen kans krijgen.

Daarnaast kan zwerfvuil in het milieu (plastic, blikjes) dieren verwonden of hun voedsel vergiftigen.

Door menselijk toedoen verandert het klimaat, wat ook in steden gevolgen heeft. Versteende stedelijke gebieden warmen sterk op in de zomer (hitte-eilandeffect) en regenwater kan minder goed weg, wat zowel mens als dier raakt. Sommige soorten (zoals bepaalde insecten of vogels) passen zich aan en verschuiven hun verspreiding, andere verdwijnen juist uit het stedelijk gebied.

Klimaatverandering kan ook bestaande milieuproblemen verergeren (bijv. droogte die groenstroken aantast, of juist extreme regen die waterkwaliteit beïnvloedt). Dit onderwerp raakt aan klimaatadaptatie; gemeenten proberen daarom groen in te zetten om de stad weerbaarder te maken, wat meteen kansen biedt voor biodiversiteit.

Niet alle impact is zichtbaar in beton of rook; ook de aanwezigheid en het gedrag van mensen kunnen dieren verstoren. In stedelijke parken en aan de randen van natuurgebieden komen veel recreanten: wandelaars, fietsers, spelende kinderen en ook mensen met honden.

Wilde dieren kunnen schrikken van mensen (geluid, beweging) en vluchten of hun gedrag aanpassen. Als dit vaak gebeurt, kost het dieren energie en kan het hun gezondheid en voortplanting schaden. Bijvoorbeeld, op druk bezochte dagen trekken vogels zich terug of slaan ze alarm in plaats van te eten of te broeden. In sommige kwetsbare natuurgebieden nabij steden is de recreatiedruk zo hoog geworden dat beheerders hebben moeten ingrijpen, bijvoorbeeld door tijdens het broedseizoen bepaalde paden af te sluiten of het aantal bezoekers te beperken.

Verkeer is een ander verstoringsaspect: wegverkeer maakt lawaai en veroorzaakt elk jaar veel slachtoffers onder dieren (denk aan egels, amfibieën en vogels die worden aangereden). Ook vormt een drukkere infrastructuur een barrière waar veel dieren niet veilig langs kunnen. Gemeenten proberen dit te verminderen met maatregelen als ecoducten (wildviaducten over snelwegen), faunatunnels onder wegen of wildroosters, zodat dieren veilig kunnen oversteken.

Ten slotte kan menselijk handelen ertoe leiden dat uitheemse soorten in de stedelijke natuur terechtkomen (zie ook de les over invasieve exoten). Sommige van deze invasieve exoten verspreiden zich en vormen een bedreiging voor inheemse soorten.

Het voedselaanbod in steden – van afval op straat tot bijgevoerd brood voor eenden – trekt ook algemene dieren aan zoals stadsduiven, meeuwen en ratten, die bij grote populaties overlast kunnen geven en concurreren met andere soorten. Dit alles laat zien dat de menselijke invloed op stedelijke ecosystemen complex is: we creëren nieuwe kansen voor bepaalde dieren en planten (sommige vinden in steden juist een leefgebied), maar we brengen andere soorten in het nauw.

Waarom is dit belangrijk voor de dieradviseur? Als dieradviseur moet je inzicht hebben in deze menselijke invloeden op de lokale ecologie. Je zult bijvoorbeeld bij ruimtelijke plannen moeten kunnen aangeven welke effecten een ingreep kan hebben op dieren en natuur. Ook moet je weten waar kansen liggen om biodiversiteit te bevorderen binnen de bebouwde kom, bijvoorbeeld door groeninrichting of maatregelen om verstoring te beperken.

Bij stedelijke ontwikkeling wordt steeds vaker het principe natuurinclusief bouwen toegepast. Dit houdt in dat nieuwbouw of renovatie zo wordt ontworpen dat dieren er baat bij hebben of tenminste niet geschaad worden. De gemeente kan projectontwikkelaars stimuleren of verplichten om bijvoorbeeld nestkasten voor gierzwaluwen en vleermuisstenen in nieuwbouw te integreren.

Ook groene daken en geveltuinen worden aangemoedigd – dat zijn beplante daken/gevels die extra leefruimte bieden voor insecten en vogels en bovendien isolerend werken voor het gebouw. Sommige steden (zoals Amsterdam, Utrecht) hebben al richtlijnen of wettelijke eisen: een x-aantal nestgelegenheden per nieuwbouwproject, of subsidies voor inwoners die hun dak vergroenen.

Voor jou als dieradvisuer is het nuttig om deze concepten te kennen, zodat je kunt adviseren bij bouwprojecten over diervriendelijke maatregelen. Daarnaast moet je de Omgevingswet kennen: bij bouw of kap van bomen is vaak onderzoek nodig naar beschermde soorten. De gemeente moet toetsen of een omgevingsvergunning aan de Besluiten Activiteiten Leefomgeving (BAL) voldoet.

Als dieradviseur kun je helpen beoordelen of zo’n ontwikkeling risico’s heeft voor flora en fauna en welke mitigatie nodig is (bijv. werken buiten het broedseizoen, of alternatieve habitats aanbieden). Vaak werk je hiervoor samen met een (stads)ecoloog die bij/voor de gemeente werkt.

Beleidsmatig proberen gemeenten een balans te vinden tussen toegankelijkheid van groen voor mensen en rust voor dieren. Dit vertaalt zich in praktische regels en voorzieningen.

“Zoning” is een veelgebruikt principe. Zoning is het proces waarbij een gebied wordt opgedeeld in specifieke zones met elk een eigen functie, gebruiksdoel of regelgeving. In drukbezochte stadsparken kan een deel intensief gebruikt worden (speeltuin, evenemententerrein, hondenlosloopveld), terwijl een ander deel ecologisch beheerd wordt met beperkte toegang. De verschillende zones kunnen afgeschermd worden met heggen, borden of hekwerk. 

In natuurgebieden stellen terreinbeheerders samen met gemeenten regels op voor bezoekers, bijvoorbeeld om in bepaalde periodes op de paden te blijven of om bepaalde gevoelige zones af te schermen.

Gemeenten passen soms de infrastructuur aan om verstoring te verminderen – denk aan stille asfalt in natuurgebieden om geluidshinder te beperken, of omleidingen van mountainbikeroutes buiten broedgebieden om. Daarnaast speelt educatie een rol: via borden, campagnes en excursies wordt bezoekers duidelijk gemaakt waarom regels bestaan.

Een voorbeeld: in veel gemeenten zie je in het voorjaar berichten op social media of posters met de boodschap honden aan de lijn te houden vanwege het broedseizoen.

Naast biodiversiteit richten gemeenten zich ook op huisdierenbeleid en algemeen dierenwelzijn. Een belangrijk instrument hiervoor is de APV. Vrijwel elke gemeente heeft in de APV-bepalingen over honden, zoals: aanlijnplicht op openbare plekken (tenzij aangewezen losloopgebied), opruimplicht van hondenpoep, en soms een verbod op honden in bepaalde zones (bijv. speeltuinen of begraafplaatsen). Overtreding kan leiden tot boetes.

Ook in Nota Dieren(welzijn) van een gemeente geeft meer duidelijkheid over het beleid rondom zwervende katten, het voeren van dieren in de openbare ruimte, het omgaan met exoten en ontsnapte huisdieren.

Hoewel dit beleid vaak meer met dierenwelzijn dan met ecologie te maken heeft, raakt het de taak van een dieradviseur: deze moet ook weten hoe huisdieren onderdeel zijn van het gemeentebeleid en hoe dit eventueel het wildleven beïnvloedt. Bijvoorbeeld, het ontmoedigen van voeren van verwilderde duiven is zowel een hygiënemaatregel als iets wat de vogelstand (en andere diersoorten) in de stad beïnvloedt.