Een overzicht van de meest relevante verordeningen en richtlijnen met betrekking tot dieren:

1. Dierenwelzijn

• Verordening (EG) nr. 1/2005: bescherming van dieren tijdens transport en daarmee samenhangende activiteiten.
• Verordening (EG) nr. 1099/2009: bescherming van dieren bij het doden, met voorschriften voor slachtmethoden om onnodig lijden te voorkomen.
• Richtlijn 98/58/EG: algemene bepalingen inzake de bescherming van voor landbouwdoeleinden gehouden dieren.
• Richtlijn 1999/74/EG: minimumvoorschriften voor de bescherming van legkippen.
• Richtlijn 2008/120/EG: minimumvoorschriften voor de bescherming van varkens.
• Richtlijn 2010/63/EU: bescherming van dieren die voor wetenschappelijke doeleinden worden gebruikt, met nadruk op de 3V’s: vervanging, vermindering en verfijning van dierproeven.

2. Natuurbehoud en soortenbescherming

• Richtlijn 2009/147/EG (Vogelrichtlijn): bescherming van alle in het wild levende vogelsoorten die van nature in Europa voorkomen.
• Richtlijn 92/43/EEG (Habitatrichtlijn): behoud van natuurlijke habitats en wilde flora en fauna, met als doel de biodiversiteit in stand te houden.
• Verordening (EU) nr. 1143/2014: voorkomen en beheersen van de introductie en verspreiding van invasieve uitheemse soorten.
• Verordening (EU) nr. 338/97: bescherming van wilde dier- en plantensoorten door controle op het handelsverkeer, ter uitvoering van het CITES-verdrag binnen de EU.
• EU Natuurherstelverordening: een voorgestelde verordening met bindende streefdoelen en verplichtingen om verschillende gedegradeerde ecosystemen te herstellen

Het gaat te ver voor deze opleiding om al deze verordeningen en richtlijnen uit te schrijven. In de volgende paragrafen staan wel de belangrijkste kenmerken en hoe je e.e.a. kunt omzetten naar de praktijk. Mocht je geïnteresseerd zijn in de volledige wetteksten, dan kun je die hier lezen: EU law – EUR-Lex
Wanneer je binnen deze website zoekt op het nummer van de Verordening of Richtlijn dan vindt je de bijbehorende tekst.

1.  Regels mbt dierenwelzijn in de EU

De EU heeft minimumeisen gesteld om het welzijn van dieren te beschermen, vooral bij transport, slacht en huisvesting.

Dierenwelzijn tijdens transport

De Transportverordening (EG 1/2005) stelt strikte eisen aan dierentransporten:

• Zieke, gewonde of te jonge dieren mogen niet vervoerd worden.
• Transportmiddelen moeten voldoende ruimte, ventilatie en drinkwater bieden.
• Er gelden maximale reistijden en verplichte rustpauzes.
• Transporteurs moeten een speciale opleiding hebben.

Nederland heeft hier nog een extra regel aan toegevoegd: bij temperaturen boven 35°C mag er geen veetransport plaatsvinden (hitteprotocol).

Dierenwelzijn bij slacht

De Slachtverordening (EG 1099/2009) regelt hoe dieren op een zo humaan mogelijke manier geslacht moeten worden.

• Dieren moeten verplicht verdoofd worden voor de slacht om pijn en stress te voorkomen.
• Religieuze slacht (zoals koosjer en halal) mag zonder verdoving, maar Nederland heeft extra eisen, zoals verdoving binnen 40 seconden na de halssnede.
• Slachthuizen moeten zich aan strenge regels houden, en de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) controleert hierop.

Misstanden in slachthuizen blijven een terugkerend probleem in Nederland. Er zijn regelmatig meldingen van dierenmishandeling, zoals ruw omgaan met dieren, onvoldoende bedwelming voor de slacht en overtredingen van hygiëneregels. De NVWA is verantwoordelijk voor toezicht op slachthuizen, maar kampt vaak met een tekort aan personeel, waardoor controles te laat of onvoldoende plaatsvinden. Dit leidt tot situaties waarin dierenleed pas aan het licht komt na undercoveronderzoeken of meldingen van dierenwelzijnsorganisaties. Ondanks aanscherping van regelgeving en hogere boetes blijft effectieve handhaving een uitdaging, mede door structurele onderbezetting en een hoge werkdruk binnen de NVWA.

Dierenwelzijn in de veehouderij

De EU stelt via richtlijnen eisen aan de leefomstandigheden van dieren op boerderijen:

• Verbod op legbatterijen: sinds 2012 mogen kippen niet meer in kleine draadkooien gehouden worden (zie afbeelding hieronder).
• Groepshuisvesting voor zeugen: sinds 2013 mogen zwangere varkens niet meer in kleine boxen vaststaan.
• Andere regels gaan over de verzorging van kalveren, castratie van biggen en staartcouperen (dat nog steeds veel voorkomt).

De EU werkt (blijvend) aan striktere dierenwelzijnswetten, zoals een totaalverbod op kooihuisvesting.

2. Bescherming van bedreigde diersoorten

Naast landbouwdieren richt EU-wetgeving zich ook op het beschermen van wilde dieren en planten die met uitsterven bedreigd worden. Dit gebeurt voornamelijk via het CITES-verdrag (Convention on International Trade in Endangered Species of wild fauna and flora), ook bekend als de Washington-conventie.

CITES is een internationaal verdrag waarin ruim 180 landen samenwerken om de handel in bedreigde dier- en plantensoorten te reguleren en te beperken, zodat die handel de soort niet uitroeit.

De EU en haar lidstaten zijn allemaal partij bij CITES. Binnen de EU is CITES geïmplementeerd via Europese regelgeving die de invoer, uitvoer en verkoop van duizenden beschermde soorten regelt. Het principe van CITES is dat soorten die zeldzaam en bedreigd zijn, alleen onder strikte voorwaarden (of helemaal niet) verhandeld mogen worden. CITES kent verschillende beschermingsniveaus:

• Appendix I: Handel in ernstig bedreigde soorten is verboden (tenzij met speciale vergunning).
• Appendix II: Handel is beperkt en vergunningplichtig.
• Appendix III: Extra bescherming op verzoek van een land.

De EU heeft eigen lijsten (A, B, C, D) en strenge import- en exportregels. In Nederland houdt de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) toezicht, en de Douane en NVWA controleren zendingen.

Hieronder een video van RVO met uitleg wat CITES inhoudt.

Meer informatie over CITES: Dit is CITES | RVO.nl

Welk CITES-document heeft u nodig? | RVO.nl

Praktijkvoorbeeld: ivoorhandel

Een toerist koopt een beeldje van olifantenivoor op safari en neemt dit mee naar Nederland. Omdat olifanten in Appendix I staan, is ivoorhandel wereldwijd bijna altijd verboden. De Douane neemt het beeldje in beslag, en de toerist kan een boete of zelfs een gevangenisstraf krijgen.
Ook illegale handel in exotische huisdieren wordt streng gecontroleerd. Stichting AAP in Almere vangt regelmatig apen of andere wilde dieren op die illegaal verhandeld werden.

Wat doet Nederland?

Nederland speelt een actieve rol in de EU bij het beschermen van bedreigde diersoorten. Op Schiphol worden jaarlijks honderden verboden dierenproducten onderschept. Dankzij de gezamenlijke EU-aanpak wordt smokkel effectiever bestreden.

Praktijkvoorbeeld: Die toerist met het beeldje van olifantenivoor is niet de enige die deze fout (opzettelijk of niet) maakt. Dergelijke incidenten gebeuren regelmatig; stukken ivoor, huiden van tijgers, koraal, slangenleer of opgezette roofvogels worden bij dagelijks de grens onderschept.

In 2021 bijvoorbeeld meldde de Nederlandse Douane dat ze honderden CITES-incidenten per jaar tegenkomt, variërend van toeristen met een illegaal aandenken tot georganiseerde smokkel (zoals zendingen met beschermde reptielen).

De straf op dergelijke overtredingen kan fors zijn: overtreders maken zich schuldig aan economisch delict en kunnen boetes of zelfs gevangenisstraf krijgen, naast uiteraard confiscatie van de dieren/goederen.

Een ander voorbeeld is de handel in exotische huisdieren. Wie een papegaai van een beschermde soort (bijv. een grijze roodstaartpapegaai) wil kopen, moet kunnen aantonen dat deze legaal is gekweekt en er moet een CITES-certificaat bij zitten.

Illegaal gevangen vogels of reptielen worden nog weleens online aangeboden; Nederlandse opsporingsinstanties treden hiertegen op in samenwerking met andere EU-landen. Via EU-afspraken worden ook opvangcentra geregeld voor in beslag genomen dieren. Zo vangt Stichting AAP in Almere regelmatig apen of andere exotische zoogdieren op die illegaal gehouden of verhandeld werden.

Jij kunt in jouw functie te maken krijgen met exotische dieren die zijn vrijgelaten (gedumpt) of ontsnapt zijn waarvan de eigenaar niet achterhaald kan worden. De gemeente moet dan, met behulp van de dierenambulance, zorgen voor vervoer en huisvesting. Wanneer het dier op de CITES lijst staat, moet de opvang een ontheffing aanvragen. Dit kan alleen door de gemeente waar het dier is aangetroffen, worden aangevraagd. Vaak wordt een machtiging afgegeven, namens de burgemeester dat de opvang deze ontheffing mag aanvragen.

3. Natuurbehoud en soortenbescherming

De Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn zijn zeer belangrijke EU pijlers van het EU-beleid voor natuurbehoud en soortenbescherming. Met deze richtlijnen heb je direct te maken in jouw werk als dieradviseur: het gaat over de bescherming van de meeste vogels die in de gemeente zijn én hun leefgebied. 

Vogelrichtlijn (Richtlijn 2009/147/EG)

Deze richtlijn richt zich op de bescherming van alle in het wild levende vogelsoorten die van nature op het Europese grondgebied van de lidstaten voorkomen. Het doel is om deze soorten en hun habitats te beschermen, beheren en reguleren, met inbegrip van de verplichting voor lidstaten om Speciale Beschermingszones (SBZ’s) aan te wijzen voor bedreigde en migrerende vogelsoorten.

Habitatrichtlijn (Richtlijn 92/43/EEG)

Deze richtlijn heeft als doel bij te dragen aan het waarborgen van de biodiversiteit in de Europese Unie door de instandhouding van natuurlijke habitats en wilde flora en fauna. Het verplicht lidstaten om Speciale Beschermingszones aan te wijzen voor de bescherming van bepaalde habitattypes en soorten die van communautair belang zijn.

Samen vormen de Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn de basis van het Natura 2000-netwerk, een EU-breed netwerk van beschermde natuurgebieden dat tot doel heeft de meest waardevolle en bedreigde soorten en habitats in Europa te behouden.  Op deze website kun je zien of er een Natura2000 gebied binnen jouw gemeente ligt: Natura 2000 gebieden | natura 2000

Deze richtlijnen zijn essentieel voor de bescherming van biodiversiteit binnen de EU en worden door de lidstaten geïmplementeerd in hun nationale wet- en regelgeving.

4. Diergezondheid en zoönosen (dierziekten die mensen kunnen besmetten)

De EU heeft wetten om besmettelijke dierziekten en zoönosen (zoals vogelgriep en Q-koorts) te bestrijden.

De Europese Diergezondheidsverordening (EU 2016/429) is sinds 2021 van kracht en bevat regels over:

• Meldplicht voor dierziekten: ernstige ziektes zoals vogelgriep en varkenspest moeten direct gemeld worden.
• Registratie en tracking: dieren krijgen oormerken of chips zodat bij een uitbraak de herkomst snel getraceerd kan worden.
• Uitbraakbestrijding: bij besmettingen gelden strenge maatregelen zoals vervoersverboden en handelsbeperkingen.
• Voedselveiligheid: de EU stelt eisen aan bijvoorbeeld Salmonella in pluimvee, waardoor besmettingen sterk zijn afgenomen.
• Importcontroles: streng toezicht voorkomt dat dierziekten via vlees of levende dieren de EU binnenkomen.

Voorbeeld: Vogelgriep
Bij de vogelgriepuitbraak in 2003 werden in Nederland 30 miljoen kippen geruimd. De EU stelde direct een exportverbod in om verspreiding te voorkomen. Sinds 2021 stimuleert de EU vaccinatie tegen vogelgriep. Nederland loopt hierin voorop en werkt samen met de EU om vaccinatie zonder handelsbeperkingen mogelijk te maken.